Niegodność dziedziczenia to instytucja regulowana przez art. 928 IV księgi polskiego Kodeksu cywilnego. Znajduje ona zastosowanie w sytuacji, w której względy etyczne przemawiają za pozbawieniem określonej osoby możliwości dziedziczenia po określonym spadkobiercy.
Spadkobiercę wyłączonego z dziedziczenia z powodu uznania za niegodnego dziedziczenia, traktuje się w taki sposób, jak gdyby nie dożył otwarcia testamentu. Kto i w jakiej sytuacji może zostać uznany za niegodnego dziedziczenia?
Niegodność dziedziczenia
Zadaniem omawianej instytucji jest nie dopuścić do sytuacji, w której osoba zachowująca się w sposób naganny względem spadkobiercy miałaby możliwość dziedziczenia po nim. W praktyce oznacza to możliwość uznania spadkobiercy za niegodnego przez sąd w trzech przypadkach:
- Jeżeli potencjalny spadkobierca dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy.
- Jeżeli potencjalny spadkobierca podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia, lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności.
- Jeżeli potencjalny spadkobierca umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego, lub przerobionego.
Dopuszczenie się przez spadkobiercę co najmniej jednego z wymienionych wyżej zachowań daje podstawę do uznania go przez sąd za niegodnego dziedziczenia. Należy przy tym pamiętać, że omawiana instytucja ma charakter instytucji fakultatywnej. Oznacza to, że po zbadaniu wszystkich okoliczności sąd może, lecz nie musi stwierdzić, że spadkobierca jest niegodny dziedziczenia. Od listopada 2023 roku za niegodnych dziedziczenia sąd będzie mógł uznać także osoby, które uporczywie uchylają się od wykonywania obowiązku alimentacyjnego lub od opieki nad spadkodawcą.
Uznany za niegodnego dziedziczenia i co dalej?
W sytuacji, w której sąd uzna, że okoliczności sprawy spadkowe wskazują na niegodność dziedziczenia danego spadkobiercy, wydane orzeczenie ma charakter wsteczny. Spadkobierca zostaje wyłączony od dziedziczenia ustawowego i testamentowego. Jest więc traktowany – jak już wspomnieliśmy wcześniej – jakby nie dożył otwarcia spadku. W jego miejsce wstępują inne osoby:
- w przypadku dziedziczenia ustawowego są to kolejni spadkobiercy ustawowi,
- w przypadku dziedziczenia testamentowego wskazane przez testatora osoby, a w przypadku ich braku spadkobiercy ustawowi.
W tym miejscu na uwagę zasługuje fakt, iż uznanie danego spadkobiercy za niegodnego nie rozciąga się na jego zstępnych – dzieci, wnuki i prawnuki.
Czy spadkobierca uznany za niegodnego ma prawo do zachowku?
Spadkobierca uznany za niegodnego nie ma prawa do zachowku. Wynika to z faktu, iż prawo do zachowku przysługuje wyłącznie uprawnionym do spadku spadkobiercom pominiętym przez spadkodawcę w testamencie. Spadkobierca uznany za niegodnego nie jest uprawniony do otrzymania spadku, w związku z czym nie przysługuje mu zachowek.
Objęcie spadku a orzeczenie o niegodności dziedziczenia
Objęcie spadku nie jest równoznaczne z tym, że sąd nie może wydać orzeczenia o uznaniu spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia. W sytuacji, w której spadkobierca obejmie spadek, a następnie zostanie uznany przez sąd za niegodnego po uprawomocnieniu się orzeczenia ma obowiązek wydać spadek spadkobiercom i dokonać rozliczeń. W przypadku stwierdzenia nabycia spadku lub przeprowadzenia działu spadku prawomocny wyrok sądu o niegodności dziedziczenia będzie stanowił podstawę uchylenia, lub zmiany postanowienia, ewentualnie wznowienia postępowania działowego.